Verboden theater uit Rusland: Finist de prachtvalk

---

Maria Nemtsova - piano
Vitaly Vatulya - saxofoon


Adanna Unigwe - actrice
Juliëtte van Leeuwen - actrice
Andrea Vass - actrice

Frederic Rzewski De Profundis

Polina Nazaikinskaya Rondo van deze tijd

---

Drie jaar na de première van de bekroonde voorstelling Finist de prachtvalk spraken regisseuse Zjenja Berkovitsj en scenarioschrijver Svetlana Petriytsjoek zich uit tegen de oorlog in Oekraïne. Ze werden gearresteerd en beschuldigd van het verheerlijken van Islamitische Staat en het goedpraten van terrorisme omdat hun toneelstuk de perspectieven van Russische IS-vrouwen laat zien.
Op initiatief van pianiste Maria Nemtsova wordt deze voorstelling vanmiddag in de Nederlandse vertaling van Nina Targan Mouravi voorgelezen door drie acteurs. Voorafgaand speelt Nemtsova het piano-oratorium De Profundis van Frederick Rzewski, gebaseerd op de tekst van de laatste brief uit de gevangenis van Oscar Wilde. Na afloop voert zij samen met saxofonist Vitaly Vatulya Rondo of our times uit van Polina Nazaykinskaya. Op deze manier vragen zij aandacht voor de voortdurende gevangenschap van Russische kunstenaars.

• LEES MEER

  Een bekroond toneelstuk onder vuur
  Het toneelstuk Finist de prachtvalk van de Russische scenarioschrijver Svetlana Petriytsjoek combineert een klassiek Russisch sprookje met verhalen van Russische vrouwen die naar Syrië reisden om zich aan te sluiten bij geradicaliseerde islamitische groeperingen. Dit controversiële en bekroonde werk kreeg een Gouden Masker-theaterprijs, maar bracht de makers in ernstige problemen. In mei 2023, drie jaar na de première en nadat de makers zich hadden uitgesproken tegen de oorlog in Oekraïne, werden Petriytsjoek en regisseur Zhenya Berkovitsj gearresteerd. Ze werden beschuldigd van het verheerlijken van de Islamitische Staat en het goedpraten van terrorisme. Er is zeven jaar cel tegen hen geëist. 

  Kunst en vrijheid in Rusland
  ‘Finist de prachtvalk’ toont de realiteit van Russische vrouwen die, vaak gemanipuleerd via online relaties, betrokken raakten bij radicalisering. Bij terugkeer in Rusland werden zij veroordeeld voor terrorisme. Na de première werden de makers al snel het doelwit van ultraconservatieve bewegingen, wat uiteindelijk leidde tot hun arrestatie. Dit illustreert de toenemende onderdrukking van vrije expressie in Rusland.

  Een oproep tot herinnering
  Dit toneelstuk herinnert ons aan de universele waarde van vrije expressie en de gevaren van censuur. Het verhaal van de makers en hun werk roept op tot solidariteit met kunstenaars die vervolgd worden voor hun overtuigingen. Dit concert biedt een unieke kans om stil te staan bij deze kwesties en aandacht te vragen voor de situatie in Rusland.

  Het enige dat wij kunnen doen, is blijven herinneren en vertellen. Dit toneelstuk en de bijbehorende muzikale uitvoering zijn meer dan kunst; ze zijn een krachtig statement tegen onrecht en censuur, relevant voor iedereen die vrijheid waardeert.

  De symboliek van Rzewski’s 'De Profundis'
  Het toneelstuk wordt voorafgegaan door een uitvoering van De Profundis (1992) voor sprekende pianist van de Amerikaanse componist Frederick Rzewski. Dit werk kan worden omschreven als een melodramatisch oratorium waarin acht secties worden voorafgegaan door acht instrumentale preludes. Het is een 30 minuten durende compositie voor solo piano, waarin de pianist tekst voordraagt uit Oscar Wilde's brief (De Profundis) aan Lord Alfred Douglas (Bosie), geschreven tijdens Wilde's gevangenschap in Reading Gaol. De oorspronkelijke tekst is een tachtig pagina's tellende 'liefdesbrief'. Deze werd nooit naar Bosie gestuurd uit angst dat hij de brief zou vernietigen, maar werd later in een rechtszaak aan hem voorgelezen.

  Op 13 november 1895 werd Wilde gevangengenomen op beschuldiging van homoseksueel gedrag. Bosie's vader noemde hem een sodomiet, en uit wraak probeerde Wilde hem aan te klagen wegens laster. Deze poging 'werkte averechts' en leidde ertoe dat Wilde werd veroordeeld tot twee jaar dwangarbeid. Hoewel Wilde uiteindelijk zijn minnaar Bosie de schuld gaf van zijn ondergang, was De Profundis in zekere zin een therapeutische poging om Bosie te vergeven en de bitterheid in Wilde's hart te beëindigen. De brief werd zonder correcties geschreven (Wilde had naar verluidt slechts één vel papier tegelijk in zijn cel) en is Wilde's laatste prozawerk. De climax van De Profundis komt wanneer Wilde God ontdekt, niet als een moreel veroordelende figuur, maar als een accepterende, liefhebbende geest, onafhankelijk van enige religieuze overtuiging. Deze openbaring begint Wilde's leed te helen.

  Het piano-oratorium De Profundis vertegenwoordigt Oscar Wilde's laatste proza. Wilde schreef het tussen januari en maart 1897, tegen het einde van zijn gevangenschap, waarin hij leed onder strenge supervisie, fysieke arbeid en emotionele isolatie. Nelson, de nieuwe gevangenisdirecteur, geloofde dat schrijven meer therapeutisch kon zijn dan gevangenisarbeid. Wilde mocht een lange brief schrijven 'voor medicinale doeleinden', maar mocht deze niet versturen. In plaats daarvan werd elke voltooide pagina weggehaald en pas aan het einde aan Wilde teruggegeven om te herlezen en te bewerken. Nelson gaf de brief terug aan Wilde bij zijn vrijlating op 18 mei 1897. Oscar Wilde vertrouwde het manuscript toe aan journalist Robert Ross (een voormalige minnaar, trouwe vriend en rivaal van "Bosie"), die de brief in 1905 publiceerde, vijf jaar na Wilde's dood, en hem de titel De Profundis gaf, afkomstig uit Psalm 130.

  Frederic Rzewski, een revolutionaire Amerikaanse componist met connecties in zowel de moderne klassieke als avant-jazz werelden, creëerde een intens emotionele soundtrack bij Wilde's ontroerende proza. De Profundis doorbreekt de grenzen tussen een pianorecital en een theatrale ervaring. Het stuk is geschreven voor een virtuoze pianist die ook zingt, schreeuwt en declameert.

  Polina Nazaikinskaya
  Polina Nazaikinskaya (geboren in 1987) is een vooraanstaande Russische componiste die bekend staat om haar expressieve en emotioneel geladen muziek. Oorspronkelijk afkomstig uit Togliatti, Rusland, ontwikkelde ze haar talent aan het befaamde Tsjaikovski Conservatorium in Moskou en zette haar muzikale reis voort in de Verenigde Staten, waar ze studeerde aan Yale University en de Juilliard School. Haar werk weerspiegelt een bijzondere combinatie van Russische romantiek en modern minimalisme, vaak verrijkt met diepe persoonlijke en maatschappelijke thema’s. Nazaikinskaya componeert zowel orkestwerken als kamermuziek en opera, en wordt wereldwijd geprezen om haar vermogen om complexe emoties om te zetten in muzikale verhalen.

  In Our Times
  Het werk In Our Times ontstond in een periode van turbulente maatschappelijke en politieke veranderingen. Voor Nazaikinskaya, die al lange tijd tussen twee werelden leeft – haar geboorteland Rusland en haar nieuwe thuis in de Verenigde Staten – is muziek meer dan alleen een artistieke uiting. Het is een manier om verbinding te zoeken, verhalen te vertellen en reflectie mogelijk te maken. In Our Times werd gecreëerd tegen de achtergrond van een wereld die worstelt met conflicten, polarisatie en een zoektocht naar identiteit. Dit werk is zowel een persoonlijke meditatie als een universele oproep tot introspectie en hoop.

  Tijdens het componeren liet Nazaikinskaya zich inspireren door de menselijke veerkracht in tijden van onzekerheid. Ze benadrukt dat muziek juist in moeilijke perioden een brug kan slaan tussen mensen, ongeacht taal, cultuur of afkomst. In Our Times kan worden gezien als een muzikale spiegel van het huidige tijdperk, waarin chaos en schoonheid onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

  Een muzikale reflectie
  In Our Times is een intens werk dat zich kenmerkt door een dynamische, meeslepende structuur. De compositie verkent de dualiteit van het moderne leven: enerzijds de onrust en onzekerheid, anderzijds de kracht van menselijke verbondenheid en het verlangen naar harmonie. Nazaikinskaya gebruikt rijke harmonieën en subtiele melodische lijnen om emoties te vertalen die niet altijd in woorden uit te drukken zijn.

  Het werk opent met een rustige, contemplatieve passage die de luisteraar uitnodigt om stil te staan bij de wereld om zich heen. Geleidelijk bouwt de muziek op naar meer dynamische en soms onstuimige secties, die de uitdagingen en confrontaties van ‘onze tijd’ symboliseren. Toch blijft er een onderstroom van hoop aanwezig, die de luisteraar meeneemt naar een slot dat zowel fragiel als troostrijk is.

  Met In Our Times nodigt Nazaikinskaya ons uit om na te denken over wie we zijn, hoe we met elkaar omgaan en waar we als samenleving naartoe willen. Haar muziek is een oproep tot empathie en reflectie, en biedt in haar zuivere vorm een moment van bezinning in een vaak chaotische wereld.

  Een stem voor nu en de toekomst
  Polina Nazaikinskaya behoort tot een nieuwe generatie componisten die niet alleen de grenzen van klassieke muziek verkennen, maar deze ook opnieuw definiëren. Met In Our Times bewijst ze dat muziek een krachtig middel is om actuele thema’s bespreekbaar te maken. Het werk is niet alleen een artistieke prestatie, maar ook een statement: een herinnering aan de kracht van muziek om te troosten, te verbinden en betekenis te geven aan onze tijd.